Konferencja naukowa „Wokół Paula Ladewiga i jego Katechizmu biblioteki”, Bydgoszcz, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, 24-25 IV 2017

Odkrycie jednego z najbardziej nietypowych dzieł w całej literaturze bibliologicznej, jakim jest Katechizm biblioteki (Katechismus der Bücherei) P. Ladewiga oraz jego przetłumaczenie na język polski, dało asumpt do zorganizowania konferencji naukowej i skłonienia środowiska, aby zajęło się myślą, którą pozostawił po sobie Ladewig. Kilka słów o głównym bohaterze konferencji i jego dziele. P. Ladewig (1858-1940) urodził się w Brześciu Litewskim, choć pochodził z zasiedziałej rodziny gdańskiej. Otrzymał staranne wykształcenie w Gimnazjum Miejskim w Gdańsku a następnie na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie. Imał się wielu zajęć i zawodów, był archiwistą (Karlsruhe), bibliotekarzem biblioteki naukowej (Karlsruhe), organizatorem bibliotek (Essen), księgarzem (Berlin), nauczycielem przyszłych bibliotekarzy (Berlin), właścicielem majątku rolnego (Sennewitzmühle – między Kostrzynem i Gorzowem Wielkopolskim). Jego dorobek twórczy obejmuje kilkadziesiąt publikacji, głównie z zakresu bibliotekarstwa praktycznego, ale również szereg prac historycznych i filologicznych (był z wykształcenia historykiem i germanistą). Dlaczego Katechizm biblioteki? Przede wszystkim ze względów praktycznych i utylitarnych. Katechizm... liczy kilkadziesiąt stron, które zapełnił Ladewig łatwo rzucającymi się w oczy i wchodzącymi do głowy, myślami, w dodatku nadal aktualnymi Odpowiedź na to pytanie dał sam Ladewig, pisząc we wstępie do Katechizmu, że jest to „wybór spostrzeżeń, które poczynił w trakcie wieloletniej pracy archiwisty, a potem bibliotekarza, dotyczących biblioteki, mogących służyć do samodzielnego przemyślenia tych pytań”. W sześciu rozdziałach, wypełnionych 300 hasłami, zawarł Ladewig swoje credo zawodowe, na temat: książki, księgozbioru, wypożyczalni, katalogu, czytelni, personelu, statystyki itd. Jest tam właściwe prawie wszystko, co łączy się i kojarzy z biblioteką, z jej funkcjonowaniem, w dodatku ujęte w intrygującej, nietypowej formie aforyzmów, sentencji, rad i uwag. Przy uważnej lekturze, zdumiewa głębia i aktualność myśli autora, a przy tym jej uniwersalizm, przekraczający nie tylko mury różnych bibliotek, ale też granice w czasie i w przestrzeni.

Organizatorzy poprzez konferencję, poprzedzoną wydaniem książki[1], chcieli przypomnieć samego autora Katechizmu... i upowszechnić jego myśl bibliotekarską. Pragnęli jednak przede wszystkim zapoczątkować dyskusję na temat wielowymiarowości jego przemyśleń, dotyczących roli bibliotek i bibliotekarza w społeczeństwie. Nadali konferencji formułę otwartą, prosząc jedynie zainteresowanych, aby w swoich referatach skupili się na kwestiach biblioteki, zawodu bibliotekarza, procesów bibliotecznych i zarządzania. Dwudniowy czas obrad wypełniło 21 referatów, przygotowanych przez bibliotekarzy i bibliotekoznawców z kraju i zagranicy. Obrady uświetniła dodatkowo obecność przedstawicieli władz rektorskich  i dziekańskich (prorektor ds. nauki, prof. Dr hab. Jaroslav Burczyk, prorektor ds. rozwoju i współpracy, prof. dr hab. Marek Macko, prodziekan Wydziale Administracji i Nauk Społecznych UKW ds. dydaktycznych, dr Joanna Gomoliszek, prodziekan Wydziale Administracji i Nauk Społecznych UKW ds. nauki, dr Piotr Siuda).

Ich podstawowym wspólnym mianownikiem było dzieło P. Ladewiga Katechizm biblioteki i zawarte w nim myśli. W ujęciu chronologicznym spotkały się ze sobą: starożytność, XIX w., okres międzywojenny, przełom XX/XXI w. Biorąc pod uwagę typologię bibliotek występowała nie mniejsza różnorodność – biblioteki naukowe, publiczne, wojskowe, fachowe, dla dzieci i młodzieży i stowarzyszeń. Przedmiotem zainteresowania były też biblioteki polskie za granicą. Centralną postacią referatów, ukazaną z wielodziedzinowej perspektywy, był bibliotekarz, ale w referatach znalazło się również miejsce dla bibliografów i bibliofilów. Przedmiotem wystąpień był również: formy gromadzenia, funkcje biblioteki, statystyka biblioteczna, zarządzanie biblioteką, serwisy biblioteczne, architektura biblioteczna, kobiety w pracy bibliotekarskiej.

Referat wprowadzający Zdzislawa Gębołysia (UKW Bydgoszcz) pt. „Paul Ladewig – życie długie, zmienne”, ale ciekawe dotyczył życiorysu osobistego i zawodowego P. Ladewiga, i  utwierdził słuchaczy w przekonaniu, że mało nadal wiemy o bohaterze konferencji. Prelegent nakreślił główne etapy życia osobistego, zawodowego i naukowego Ladewiga, scharakteryzował jego najważniejsze dzieła, a ponadto uwidocznił białe plamy, które powinien wypełnić autor przyszłej monografii biograficznej tej postaci. Dwóm referentom udało się wydobyć ze źródeł informacje na temat inspirującego wpływu Katechizmu... na myślenie i praktykę pracy polskich bibliotekarzy w czasach Ladewiga. Piotr Dobrowolski wespół z Anetą Pajką (Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie) w referacie pt. Odzwierciedlenie poglądów Paula Ladewiga w pierwszych regulaminach bibliotek wojskowych”. Referenci wyśledzili upowszechnienie dzieł Ladewiga w rodzącej się w II RP sieci bibliotek wojskowych, dowodząc, że za sprawą jednego z bibliotekarzy wojskowych, Stanisława Nowaka, poglądy niemieckiego bibliotekoznawcy zostały „przemycone do regulaminów i wytycznych bibliotek wojskowych”. Andrzej Mężyński w referacie pt. Józef Grycz cytuje Ladewiga... Epizod z dziejów bibliotek warszawskich w czasie okupacji niemieckiej” przedstawił epizod z okupacyjnej działalności Józefa Grycza, który chcąc uchronić zbiory warszawskich bibliotek odwołał się w apelu do niemieckich władz okupacyjnych na opinię P. Ladewiga, zawartą w Politik.der Bücherei.

Czy myśli Ladewiga się nie zestarzały? To pytanie po upływie 100 lat od wydania Katechizmu..., postawiła prawie literalnie w swoimi referacie pt. „Stare wino w nowej butelce – nowoczesne biblioteki a Katechizm bibliotekarza Paula Ladewiga z 1914 r.”  Lidia Derfert-Wolf (Biblioteka Główna Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy), odnosząc swoje rozważania do badań nad funkcjonalnością bibliotek, a wychodząc od jednej z sentencji Ladewiga na temat działalności bibliotekarza: „Jego praca nie jest widoczna, widoczny jedynie sukces w zakresie porządku i działania”. W podobnym kierunku poszła w swym wystąpieniu Krystyna Hudzik (Biblioteka Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie), konfrontując w referacie pt. Wskaźniki efektywności bibliotek: o aktualności zasad statystyki i księgowości Paula Ladewiga” uwagi Ladewiga na temat statystyki bibliotecznej z obecnymi rozważaniami niemieckimi i polskimi w tym względzie. Ciekawą propozycją wykorzystania myśli Ladewiga w dzisiejszych czasach był referat Pawła Marca (UKW Bydgoszcz). Prelegent, wychodząc od sentencji: „Zadania bibliotek są różne, a zatem rozwiązania również […]”, przeprowadził wstępną analizę technologii wykorzystywanych w serwisach internetowych bibliotek publicznych województwa kujawsko-pomorskiego w referacie pt. „Analiza technologii wykorzystywanych w serwisach internetowych bibliotek publicznych w województwie kujawsko-pomorskim.”. Rozwijanie kompetencji w zakresie znajomości języka angielskiego uczniów w trójwymiarowym modelu starożytnej biblioteki w Aleksandrii – to temat wystąpienia czwórki współreferentów z Uniwersytetu w Debreczynie (István Károly Boda, Erzsébet Tóth, István Csont, László T. Nagy). W referacie pt. „Developing learners’ English linguistic competence in the three-dimensional model of the ancient Library of Alexandria” (Rozwijanie kompetencji lingwistycznych języka angielskiego w trójwymiarowym modelu starożytnej Biblioteki Aleksandryjskiej przedstawili oni konstrukcję biblioteki wirtualnej, nawiązującą do schematu klasyfikacyjnego starożytnej Biblioteki Aleksandryjskiej, opracowanego przez słynnego bibliotekarza Kallimacha z Cyreny.

Aktualności myśli Ladewiga dowiódł również Hans-Werner Retterath (Fryburg Bryzgowijski), który w referacie pt. „Bücher- und Archivalienspenden an die Bibliothek des Instituts für Volkskunde der Deutschen des östlichen Europa (IVDE), Freiburg, im Lichte von Paul Ladewigs Katechismus“ (Darowizny książek i dokumentów przekazanych do biblioteki i archiwów Instytutu Antropologii Kulturowej Niemców w Europie Wschodniej z Fryburga, według Katechizmu Paula Ladewiga) przeanalizował praktykę działania biblioteki Instytutu Antropologii Kulturowej Niemców z Europy Wschodniej (Institut für Volkskunde der Deutschen des östlichen Europa), sięgając po porady Ladewiga dotyczące zbiórek książek. Konfrontacji poglądów Ladewiga na relacje pomiędzy biblioteką publiczną i naukową dokonał Jürgen Warmbrunn (Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung – Institut der Leibniz-Gemeinschaft). W referacie pt. „Spezialbibliothekarische Arbeit – Eine Analyse unter besonderer Berücksichtigung von Paul Ladewigs „Politik der Bücherei““. (Praca biblioteki specjalnej – analiza ze szczególnym uwzględnieniem „Politik der Bücherei““ Paula Ladewiga“ Porównawczy charakter miał referat Heleny Legowicz z Biblioteki Regionalnej w Karwinie (Regionální knihovna Karviná). Autorka w referacie pt. „Bibliotekarz czy omnibus. Rola bibliotekarzy w pracy społecznikowskiej na rzecz zachowania tożsamości Polaków na Zaolziu” w szerokiej perspektywie czasowej, od okresu międzywojennego do współczesności, przedstawiła rolę biblioteki i bibliotekarza na Zaolziu w utrzymaniu i podtrzymaniu świadomości i tożsamości narodowej Polaków. Punktem wyjścia w tym wypadku była sentencja Ladewiga odnosząca się do kwalifikacji bibliotekarzy, środków na funkcjonowanie bibliotek oraz roli książki we współczesnej bibliotece. Elżbieta Pokorzyńska (UKW Bydgoszcz) jako jedna z dwojga referentów podjęła polemikę z opiniami Ladewiga. Nie zgodziła się mianowicie z jego zdaniem, że w bibliotece publicznej nie ma miejsca na książkę luksusową i zabytkową. Za dowód swojego wystąpienia pt. „Gdy bibliotekarz jest bibliofilem”  obrała Bibliotekę UKW w Bydgoszczy i jej wieloletniego dyrektora, Henryka Dubowika. Referaty Zdzisława Kropidłowskiego (UKW Bydgoszcz) oraz Aldony Chlewickiej-Mączyńskiej (UKW Bydgoszcz) połączyła chęć spojrzenia na architekturę biblioteki przez pryzmat poglądów Ladewiga na ten temat. Z. Kropidłowski w referacie pt. „Dziecko zaprasza do biblioteki. O kilku aspektach projektu Dokk1” zaprezentował założenia architektoniczne Miejskiego Ośrodka Medialnego (Urban Media Space) w duńskim Aarhus. A. Chlewicka w referacie pt. „Funkcjonalność budynku biblioteki akademickiej na przykładzie nowego gmachu Biblioteki UKW w Bydgoszczy” omówiła natomiast udział bibliotekarzy, w tym swój, w procesie planowania i realizacji nowego gmachu Biblioteki UKW.

P. Ladewig wiele ze swoich sentencji poświęcił bibliotekarzowi, jego kwalifikacjom, rolom, zadaniom i obowiązkom. Tym tropem poszło szereg referentów, szukając, a czasami i znajdując związek pomiędzy myślami Ladewiga a opisywaną rzeczywistością. Na szczególną uwagę zasługuje referat Danuty Szłapińskiej, studentki informacji naukowej i bibliotekoznawstwa w UKW pt. „Rola i zadania bibliotekarza w bibliotece dla dzieci w świetle kroniki”. D. Szłapińska wydobyła z zapomnienia postać bydgoskiej bibliotekarki, Eugenii Wierzbowskiej, a analizując prowadzoną przez nią kronikę biblioteczną wykazała, że każdy pracownik biblioteki, wykonujący nawet najdrobniejsze i najmniej spektakularne prace buduje renomę instytucji. Wokół bibliograficznych myśli Ladewiga, ceniącego bibliografię w aspekcie praktycznym, skoncentrował się referat A. Gołdy (Uniwersytet Śląski) pt. „Bibliografia w służbie nauki i czytającej publiczności. Zadania bibliografów w świetle wypowiedzi teoretyków i praktyków okresu II Rzeczypospolitej”. Autorka przeanalizowała opinie bibliografów, teoretyków (znaczna mniejszość). Za czasów Ladewiga na Zachodzie Europy dokonał się „feministyczny przewrót” i to kobiety zaczęły dominować w składzie personalnym bibliotek. A jak było w Polsce? Problem zatrudnienia kobiet w bibliotece przedstawiła E. Goumissi (Biblioteka Politechniki Wrocławskiej) w referacie pt. „Kobiety - stypendystki ,bibliotekarki w Bibliotece Ossolineum i innych bibliotekach naukowych Lwowa w latach 1918-1939” na przykładzie lwowskich bibliotek naukowych w latach 1918-1939. W świetle źródeł można stwierdzić, że akurat w tym punkcie ich kierownictwo było zgodne z opinią Ladewiga – nie godzącego się na preferowanie kobiet w polityce kadrowej – nie różnicując wymagań między kobietami i mężczyznami. H. Lange (Uniwersytet Śląski)r, spróbowała się zmierzyć z zadaniem stawianym przez Ladewiga bibliotekom i bibliotekarzom: „aby odciągnąć dzieci z ulicy”. Uczyniła to w referacie pt. „Idea bibliotek dla dzieci na łamach „Przeglądu Oświatowego” (1910-1922)”, analizując wypowiedzi zamieszczone na łamach „Przeglądu Oświatowego” z lat 1910-1939. B. Iwańska-Cieślik (UKW Bydgoszcz) w referacie pt. „Włocławskie stowarzyszenia i ich biblioteki w XIX i na początku XX wieku” podjęła się weryfikacji kilku rad Ladewiga odnoszących się do praktyki bibliotecznej. Zrobiła to na przykładzie włocławskich stowarzyszeń i ich bibliotek z przełomu XIX i XX w. Jej uwagę zwróciło między innymi twierdzenie autora Katechizmu…, że pierwszoplanowym zadaniem współczesnej biblioteki jest podniesienie przeciętnego poziomu wykształcenia narodu. Karkołomnego iście zadania podjął się Dariusz Spychała (UKW Bydgoszcz), próbując w referacie pt. „Rola i znaczenie bibliotekarza w antycznych bibliotekach ze szczególnym uwzględnieniem  Biblioteki Aleksandryjskiej i Pergamońskiej” połączyć starożytność z myślą Ladewiga, w dodatku na podstawie tematu szeroko obecnego od dziesiątków lat w literaturze przedmiotu, jakim są Biblioteka Aleksandryjska i Pergamońska. Nie tylko wyszedł z tej próby obronną ręką, ale dowiódł, że bibliotekarz w antyku to osoba z gruntu świadoma swojej roli zarządcy i twórcy biblioteki, nawet, jeżeli traktował ją w sposób utylitarny (jako warsztat naukowy i literacki). D. Spychała dodał do tego kontekst polityczny i społeczny, rzutujący na działalność bibliotekarza. Konkludował, że już w starożytności jego los zależał często od kapryśnej władzy.

Uwagę uczestników konferencji wzbudziły dwa inne referaty: A. Sobańskiej oraz J. Wojciechowskiego. A. Sobańska (Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu) w Poznaniu) zainteresowała się obrazoburczą nieco, nawet dziś, myślą Ladewiga, że „wychowanie nie jest zadaniem biblioteki, lecz jej następstwem”. Myśl ta była tematem głównym jej wystąpienia pt. „Wychowanie nie jest zadaniem biblioteki, lecz następstwem jej istnienia”. W sukurs jej intelektualnym przemyśleniom przyszła książka Marthy Nussbaum Nie dla zysku. Dlaczego demokracja potrzebuje humanistów (Warszawa 2016), a punktem odniesienia jej warsztat pracy. Jacek Wojciechowski podjął się zaś próby, jak sam zaznaczył w podtytule referatu, postawienia prognozy na temat kondycji bibliotekarstwa i biblioteki. J. Wojciechowski uczynił to w iście brawurowym stylu, w referacie pt. „Bibliotekarstwo i biblioteki: próba prognozy”, przeprowadzając słuchaczy przez apokaliptyczne przepowiednie o końcu bibliotek i bibliotekarstwa. Jego wystąpienie, w którym posiłkował się również wieloma przemyśleniami Ladewiga, miało w gruncie rzeczy, konstruktywną wymowę. Nie czas żałować róż, gdy „płoną” biblioteki, chciałoby się powiedzieć. Potrzebne są zmiany  –  dobre i gruntowne, fundamentalne. Konieczne jest znalezienie równowagi pomiędzy digitalizacją, automatyzacją i jeszcze inną „…acją” a humanistycznymi i społecznymi obowiązkami biblioteki wobec użytkowników.

W opinii organizatorów i uczestników konferencja „Wokół Paula Ladewiga i jego Katechizmu biblioteki” nie zawiodła pokładanych w niej nadziei i oczekiwań. Pokazała, że można rozmawiać, dyskutować o bibliotekarstwie, o jego problemach, bez zbędnego patosu, w sposób konkretny i rzeczowy. Często dla takiej dyskusji potrzebny jest impuls. Przemyślenia Ladewiga spełniła takie właśnie zadanie, bowiem zainspirowały teoretyków i praktyków, bibliotekarzy i bibliotekoznawców, dyrektorów i szeregowych pracowników bibliotek, nauczycieli akademickich.

Oprac. Zdzisław Gębołyś

 

[1] P. Ladewig, Katechizm biblioteki, przeł. Z. Gębołyś przy współ. B. Kwoki, Bydgoszcz 2016.