Dariusz Spychała. Cesarze rzymscy a arianizm: od Konstantyna Wielkiego do Teodozjusza Wielkiego (312-395).
Poznań 2007. ISBN 978-83-60251-07-2.

Spis treści:

 

Wstęp, s. 9

I. Ariusz i jego nauka, s. 17

1. Pochodzenie Ariusza i jego kariera kościelna, s. 17

2. Nauka Ariusza, s. 26

3. Podziały doktrynalne w arianizmie, s. 32

3.1. Anomejczycy, anhomoouzjanie, aecjanie, eunomianie, neoarianie, s. 32

3.2. Euzebianie, s. 36

3.3. Homejczycy, arianie, porfirianie, scrutatores, s. 38

3.4. Homojuzjanie, semiarianie, s. 40

3.5. Adelfianie, macedonianie; duchoburcy, pneumatomachowie, tropicy, tarseńczycy, s. 42

II. Osobisty stosunek cesarzy do arianizmu (312-395 r.), s.47

1. Cesarze popierający i wyznający arianizm (homeizm): Konstantyn Wielki, Konstancjusz II, Walens, Prokopiusz, Walentynian II, s. 47

1.1. Konstantyn I wobec rodzącego się arianizmu, s. 47

1.2. Konstancjusz II a nauka ariańska, s. 52

1.3. Walens jako wyznawca homeizmu (arianizmu?), s. 55

1.4. Prokopiusz-uzurpator popierany przez anomejczyków, s. 57

1.5. Walentynian II i zmiany jego stosunku do arian, s. 59

2. Cesarze obojętni wobec arianizmu: Jowian, Walentynian I, s. 61

2.1. Jowian i przyczyny zmiany polityki państwa wobec arian, s. 61

2.2. Walentynian I i kontynuacja polityki tolerancji wyznaniowej Jowiana, s. 62

3. Cesarze wrodzy arianizmowi: Konstantyn II, Konstans, Julian, Gracjan, Teodozjusz Wielki, s. 63

3.1. Konstantyn II a arianizm, s. 63

3.2. Stosunek Konstansa do doktryny ariańskiej, s. 65

3.3. Poganizm Juliana i jego zmiany stosunku do arianizmu, s. 66

3.4. Gracjan - od tolerancji wobec arianizmu do katolicyzmu, s. 70

3.5. Teodozjusz Wielki i walka z arianizmem, s. 71

III. Arianizm jako element walki politycznej w cesarstwie (312-395 r.), s. 77

1. Czasy Konstantyna Wielkiego, s. 77

1.1. Młodość cesarza, s. 77

1.2. Spory religijne jako jeden z instrumentów walki Konstantyna o władzę nad Imperium Rzymskim, s. 79

1.3. Konstantyn a arianizm wobec stopniowej chrystianizacji Imperium (325-337 r.), s. 88

2. Arianizm a rywalizacja synów Konstantyna o władzę nad Cesarstwem, s. 96

2.1. Współrządy Konstantyna II, Konstansa i Konstancjusza II do 340 r., s. 96

2.2. Współrządy Konstansa i Konstancjusza II (340-350 r.) a problem ariański, s. 101

2.3. Samodzielne rządy Konstancjusza II (350-361 r.) i rozkwit arianizmu, s. 107

3. Arianizm w okresie przejściowym (lata 361-378), s. 115

3.1. Julian Apostata i polityczny aspekt sporu ariańsko-katolickiego, s. 115

3.2. Rządy Jowiana i początek końca znaczenia politycznego i religijnego arianizmu, s. 121

3.3. Rządy Walentyniana I i Walensa wobec arianizmu, s. 123

4. Schyłek znaczenia arianizmu (378-395 r.) 127

4.1. Panowanie Gracjana i Walentyniana II do 383 r. i ich stosunek do arian, s. 127

4.2. Samodzielne rządy Walentyniana II na Zachodzie a arianizm do 392 r., s. 128

4.3. Kres politycznego znaczenia arianizmu w Imperium Rzymskim za panowania Teodozjusza Wielkiego (378-395 r.), s. 130

4.4. Cesarze wobec arianizmu wśród plemion germańskich w IV wieku, s. 133

IV. Cesarze rzymscy wobec zgromadzeń biskupów, na których omawiano problem ariański, s. 141

1. Konstantyn Wielki a zgromadzenia biskupów, na których poruszano problem ariański do soboru w Nicei, s. 141

2. Konstantyn Wielki wobec arianizmu na soborze w Nicei, s. 145

3. Konstantyn a sprawa ariańska na synodach do roku 337, s. 152

4. Synowie Konstantyna a sprawa ariańska na synodach od 337 do 350 r., s. 158

4.1. Konstantyn II, Konstans i Konstancjusz II wobec problemu ariańskiego na synodach od 337 do 340 r., s. 158

4.2. Konstans i Konstancjusz II wobec sporu ariańsko-katolickiego na synodach (340-350 r.), s. 160

4.3. Rządy Konstancjusza II i dominacja arian na synodach (350-361 r.), s. 170

5. Arianizm między dominacją a odrzuceniem - zgromadzenia biskupów w latach 361-378, s. 185

5.1. Julian Apostata i Jowian wobec synodów omawiających problem ariański (361-364 r.), s. 185

5.2. Walentynian I i Walens wobec synodów do 370 r., s. 188

5.3. Od 370 r. do śmierci Walensa (378 r.), s. 191

6. Stosunek cesarzy do zgromadzeń biskupów zajmujących się problemem ariańskim od 378 r. do śmierci Teodozjusza, s. 194

6.1. Od początku panowania Teodozjusza do soboru w Konstantynopolu w r. 381, s. 194

6.2. Teodozjusz Wielki a arianizm na soborze w Konstantynopolu 381 r., s. 195

6.3. Antyariańskie stanowisko Teodozjusza Wielkiego, Gracjana, Walentyniana II od soboru w Konstantynopolu do 395 r., s. 198

V. Władcy Rzymu a wyznawcy arianizmu, s. 205

1. Stanowisko cesarzy wobec biskupów ariańskich, s. 205

1.1. Afryka i Egipt z Libią, s. 205

1.2. Azja Mniejsza, s. 209

1.3. Bałkany i wyspy Morza Śródziemnego, s. 217

1.4. Galia i Germania, s. 228

1.5. Italia i Hiszpania, s. 228

1.6. Cylicja, Fenicja, Mezopotamia, Palestyna i Syria, s. 230

1.7. Biskupi bez sprecyzowanej diecezji, s. 244

2. Stosunek cesarzy do duchowieństwa ariańskiego, s. 247

2.1. Do prezbiterów, s. 247

2.2. Do diakonów, s. 249

3. Państwo Rzymskie a świeccy arianie, s. 251

3.1. Zwolennicy arianizmu w rodzinach cesarskich, s. 251

3.2. Arianie na dworze cesarskim, s. 255

3.3. Urzędnicy rzymscy i żołnierze różnych szczebli popierający naukę Ariusza, s. 256

3.4. Ludność miejska wyznająca arianizm, s. 260

Zakończenie, s. 265

Zestawienie bibliografii, s. 275